• Informator
•  | Poczekalnia
•  | Zdrowy Mieszczanin
•  | Doniesienia Listonosza

Dla Czytelnika powinno być już teraz jasne, że procesy poznawcze odgrywają ważną rolę w rozwoju cierpienia empatycznego. Analizujemy je bardziej szczegółowo w rozdziale 4, w którym zauważam ludzką skłonność do wyjaśniania wydarzeń w sposób przyczynowy oraz pokazuję, w jaki sposób atrybucje dotyczące przyczyny cierpienia drugiej osoby mogą przekształcić empatyczne cierpienie w cztery uczucia moralne oparte na empatii. Kiedy przyczyna cierpienia pozostaje poza kontrolą ofiary (choroba, wypadek, strata), empatyczne cierpienie obserwatora zostaje przynajmniej częściowo przekształcone we współczujące cierpienie, co przypomina zachodzącą w procesie rozwoju przemianę cierpienia empatycznego we współczujące, omawianą w rozdziale 3. Jeśli przyczyną cierpienia jest inna osoba, to empatyczne cierpienie przekształca się w empatyczny gniew, na który składa się albo empatia wobec gniewu ofiary, albo jednoczesne uczucie empatycznego smutku lub rozczarowania (jeżeli właśnie takie uczucia, a nie gniew, żywi ofiara) i gniewu wobec sprawcy. Ostatni, dwoisty rodzaj gniewu jest częstszy w naszym społeczeństwie, którego członkom z powodu socjalizacji trudno jest bezpośrednio odczuwać gniew. To jeszcze jeden przykład sytuacji, w której empatia wiąże się z niedopasowaniem uczuć obserwatora i ofiary.

Kiedy istnieje rozdźwięk między charakterem ofiary a jej losem (dobry człowiek, którego spotykają nieszczęścia), wyraźnie widoczne naruszenie zasady wzajemności lub sprawiedliwości może spowodować, że empatyczne cierpienie obserwatora zmieni się w empatyczne poczucie niesprawiedliwości. I wreszcie, jeśli obserwator nie pomaga ofierze lub jego starania nie przynoszą skutku, nawet z przyczyn od niego niezależnych, to spostrzega on samego siebie jako przyczynę dalszych cierpień ofiary i przekształca empatyczne cierpienie w poczucie winy z powodu zaniechania. Oczywiście, nie muszę tu dodawać, że empatyczne cierpienie obserwatora najłatwiej jest osłabić, winiąc ofiarę za odczuwane przez nią cierpienia.

W odniesieniu do modelu niezaangażowanego obserwatora należy dodać, że aby mógł on zareagować empatycznym cierpieniem lub dowolną emocją opartą na empatii, nie jest konieczna fizyczna obecność ofiary. Ponieważ ludzie mają zdolność wyobrażania sobie wydarzeń i utożsamiania się z położeniem innych osób oraz ponieważ także wyobrażone wydarzenia są w stanie wywołać reakcję emocjonalną, aby poczuć empatyczne cierpienie, wystarczy, że tylko wyobrazimy sobie ofiary, jak to się dzieje wówczas, kiedy czytamy o spotykających kogoś nieszczęściach, prowadzimy dyskusję na temat zjawisk społecznych lub ekonomicznych, które powodują lub mogą powodować cierpienie ofiar, a nawet gdy prowadzimy abstrakcyjne dywagacje w stylu Kohlberga, dotyczące hipotetycznych dylematów moralnych. Możemy również przekształcić abstrakcyjną kwestię moralną w kwestię budzącą empatię, wyobrażając sobie, na przykład, ofiarę zwolnień grupowych i jej uczucia. Zdolność tworzenia reprezentacji umysłowych pozwala nam więc rozszerzyć znaczenie moralności opartej na empatii poza bezpośrednie spotkania pomiędzy dziećmi oraz członkami grup pierwotnych, na których skupiała się większość dotychczasowych badań. Model obserwatora znajduje większe zastosowanie w odniesieniu do szerokiego spektrum sytuacji, których granice wyznacza nie obecność ofiary, lecz wyobraźnia obserwatora.

Podczas gdy sytuacja niezaangażowanego obserwatora stanowi wzorcowy model moralnego spotkania wywołującego empatię, a szczególnie empatyczne cierpienie, model sprawcy krzywdy lub cierpienia jest prototypem sytuacji moralnej powodującej oparte na empatii poczucie winy z powodu wyrządzenia krzywdy (lub zamiaru jej wyrządzenia) (w odróżnieniu od poczucia winy obserwatora, które wynika z braku działania). Model sprawcy (model sprawstwa cierpienia) podkreśla również rolę wczesnej socjalizacji dziecka w domu oraz jest prototypem sytuacji, w której następuje internalizacja moralna. Mamy tu do czynienia z następującymi zagadnieniami moralnymi: Co motywuje jednostkę do tego, aby unikać krzywdzenia innych i uwzględniać w swoim działaniu również ich potrzeby, nawet wówczas, gdy są one sprzeczne z jej własnymi? Czy kiedy jednostka wyrządzi jednak komuś krzywdę, czuje się potem winna? Czy kiedy zastanawia się nad podjęciem jednostronnych, egoistycznych działań, zdaje sobie sprawę, że w ten sposób może wyrządzić komuś krzywdę (nawet jeśli nie było to jej zamiarem) i czy przewiduje pojawienie się uczucia empatycznego cierpienia i poczucia winy? Co dokładnie rozumiemy pod pojęciem internalizacji moralnej? Tymi problemami zajmiemy się w drugiej części książki, do której należą rozdziały 5 i 6.

Paweł Zubrzycki-Pykacz, 10-11-2010, gwp.pl

Poczekalnia | KOMENTARZE | Rozmowy | Książki | Foto | Senior | Kobieta | Niepełnosprawni | Mężczyzna | Dzieci | Humor | Szepty | Ogłoszenia | Kuchnia | Kultura