• Informator
•  | Poczekalnia
•  | Zdrowy Mieszczanin
•  | Doniesienia Listonosza

Przyjęta z zastrzeżeniami zasada zasług stanowi jądro teorii sprawiedliwości sformułowanej przez filozofa Johna Rawlsa, a zwłaszcza jego „zasady różnicującej”, zgodnie z którą przykłada się ogromną wagę do sposobu, w jaki traktowani są „najmniej uprzywilejowani” członkowie społeczeństwa. Rawls pisze o „zasłonie niewiedzy”: według jego hipotezy zmuszałaby ona ludzi tworzących zasady przyszłego społeczeństwa wyłącznie na podstawie perspektywy własnego interesu, ale niewiedzących, jakie miejsce w tym społeczeństwie przyjdzie im zająć, do zapewnienia opieki jego najsłabszym członkom. Inną przyczyną, dla której Rawls pisze o zasłonie niewiedzy, jest chęć wyłączenia empatii, tak aby zasada różnicująca mogła się opierać na czysto racjonalnych przesłankach, wypływających z dbałości o własny interes. Popieram podejście Rawlsa, jednocześnie poświęcając większą część rozdziału na wykazanie, że empatia i zasłona niewiedzy są w rzeczywistości funkcjonalnie równoważne, chociaż działają w odmiennych kontekstach.

Ponieważ empatia jest spójna z poczuciem sprawiedliwości, ludzie odczuwają empatię wobec ofiar niesprawiedliwości (na przykład wobec kogoś, kto został podstępem pozbawiony zarobków lub jego prawa zostały naruszone). Mogą w takiej sytuacji mieć świadomość zarówno swoich empatycznych uczuć wobec ofiary (takich jak empatyczne cierpienie, poczucie winy, empatyczny gniew czy empatyczne poczucie niesprawiedliwości), jak i uruchomionej zasady sprawiedliwości. Powstająca wskutek tego zbieżność uczucia empatii i zasady moralnej tworzy między nimi więź, która następnie umacnia się wraz z kolejnymi przypadkami współwystępowania tych dwóch zjawisk. W ten sposób zasady moralne, nawet jeśli pierwszy kontakt z nimi miał miejsce w „chłodnym”, dydaktycznym kontekście, nabierają charakterystycznych dla empatii cech uczucia i motywu, stając się nacechowanymi emocjonalnie reprezentacjami lub prospołecznymi „gorącymi spostrzeżeniami”.

Istnienie gorących spostrzeżeń ma dwojakie konsekwencje. Po pierwsze, kiedy zasada moralna uruchamia się w kontekście dylematu moralnego lub nawet w kontekście dydaktycznym czy badawczym, wraz z nią następuje również pobudzenie empatyczne. Uczucie empatii składa się więc z dwóch elementów: jeden jest wywołany przez bodziec (cierpienie ofiary), a drugi wzbudza zasada moralna. Ten drugi składnik będzie wpływał na część wynikającą z bodźca, modulując jej intensywność, obniżając ją lub podwyższając. Taki mechanizm zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia nadmiernego (lub niedostatecznego) empatycznego pobudzenia i tym samym pomaga ustabilizować empatyczne uczucia jednostki w różnych sytuacjach. Druga konsekwencja wiąże się z koniecznością poszerzenia modelu obserwatora i sprawcy w taki sposób, by uwzględnić nie tylko uczucie empatii wywołane cierpieniem ofiary, ale też zasady moralne, które mogą zostać uaktywnione jej widokiem i które mogą działać stabilizująco na empatyczne uczucia świadka lub sprawcy.

U podłoża większości zasad moralnych leży zasada wzajemności: dobre uczynki powinny zostać nagrodzone, a złe ukarane, kara powinna być proporcjonalna do przestępstwa. Moim zdaniem wzajemność nie jest w sposób przyrodzony prospołeczna, ponieważ zawiera się w niej zarówno myślenie w kategoriach: „ciężka praca powinna zostać wynagrodzona”, jak i „oko za oko, ząb za ząb”. Może jednak łatwo stać się prospołeczna, kiedy połączy się z empatią, na przykład wówczas, gdy zasada wzajemności zostanie złamana przez niesprawiedliwe potraktowanie kogoś. Kiedy tak się dzieje, zasada wzajemności może wzmocnić empatyczne cierpienie obserwatora i przekształcić je w empatyczne poczucie niesprawiedliwości.

Paweł Zubrzycki-Pykacz, 10-11-2010, gwp.pl

Poczekalnia | KOMENTARZE | Rozmowy | Książki | Foto | Senior | Kobieta | Niepełnosprawni | Mężczyzna | Dzieci | Humor | Szepty | Ogłoszenia | Kuchnia | Kultura